Φελέκι

Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία - Φελέκι

Ελπίζω να μη με διαβάζουν μικρά παιδιά, γιατί στο σημερινό σημείωμα θ’ ασχοληθώ με κακές λέξεις -και συγκεκριμένα με την έκφραση Γαμώ το φελέκι μου.
Η έκφραση χρησιμοποιείται πολύ περισσότερο σαν βλαστήμια (το φελέκι μου!, συχνά επιτεινόμενο: το φελέκι μου μέσα!) παρά σαν βρισιά (το φελέκι σου!), αλλά το γεγονός είναι ότι οι περισσότεροι τη χρησιμοποιούν χωρίς να έχουν ιδέα τι είναι το φελέκι.
Για να προλάβω τους ευαίσθητους: το σημείωμα δεν θα αναλωθεί στα κακέμφατα και μάλιστα θα τελειώσει με εξωτικά άνθη και με θρησκευτικούς συμβολισμούς. Οπότε, μείνετε μαζί μας.

Οι βλαστήμιες συνήθως λείπουν από τα γενικά λεξικά, υπάρχουν όμως σε ειδικά λεξικά, όπως της αργκό.
Περιέργως, στο Λεξικό της Πιάτσας του Ζάχου η λέξη δεν υπάρχει (ενώ το λεξικό καταγράφει βλαστήμιες), ούτε στο παλιότερο Λεξικό της Πιάτσας του Καπετανάκη (που δεν έχει βλαστήμιες). Την έχει όμως το γενικό λεξικό του Μπαμπινιώτη, το μεγάλο, και την ετυμολογεί σωστά, ενώ δεν την έχει το λεξικό του ιδρύματος Τριανταφυλλίδη ίσως από σεμνότητα.

Λοιπόν, όπως σωστά (αν και διατηρώντας επιφυλάξεις) λέει το λεξικό Μπ., το φελέκι έρχεται από το
τουρκικό felek που σημαίνει την τύχη· άρα την τύχη του βλαστημάει κανείς όταν μελετάει το φελέκι του, κι ας μην το ξέρει. Παρόμοια βλαστήμια έχουν κι οι Τούρκοι: kahpe felek, που θα πει, κοκκινίζω που το λέω, πουτάνα τύχη. Το καχπέ έχει περάσει και στα ελληνικά, θαρρώ. Θα μπορούσαμε να σταματήσουμε εδώ, αλλά τι ιστορία θα ήταν αυτή; Οπότε συνεχίζω.

Συνεχίζω, πρώτα, με την ετυμολογία της λέξης. 
Το felek προέρχεται από το αραβικό falak που σημαίνει «ουράνια σφαίρα» (η έννοια της τύχης αναπτύχθηκε δευτερογενώς, μέσω της αστρολογίας). Όσοι ενδιαφέρονται για την περαιτέρω ετυμολογία, ας ανατρέξουν στην Εγκυκλοπαίδεια του Ισλάμ, στο λήμμα falak, αν τη βρουν πουθενά· δυστυχώς οι σημειώσεις που έχω κρατήσει είναι μπερδεμένες και δεν θέλω να γράψω πράγματα ασύστατα.

Στο διήγημά του «Ο ξεπεσμένος δερβίσης», που μπορείτε όλο να το διαβάσετε εδώ, ο άγιος Παπαδιαμάντης βάζει τον ήρωα του διηγήματος να επαναλαμβάνει κάθε τόσο Μπου ντουνιά τσαρκ φιλέκ, που το μεταφράζει, μέσα στο διήγημα: Αυτός ο κόσμος είναι σφαίρα και γυρίζει. 
Η παροιμία έχει και δεύτερο μισό, που επίσης ακούγεται στο ίδιο διήγημα: Ασκ ολσούν τσιβιρινέκ, που ο Ππδ. το μεταφράζει Χαρά σ’ εκείνον που ξέρει να τον γυρίζει.
Στο γλωσσάρι της κριτικής έκδοσης των Απάντων (επιμ. ΝΔ Τριανταφυλλόπουλου) υποδεικνύεται η σωστή μορφή της τουρκικής παροιμίας: Bu dünya çarkifelek tir, aşk olsun çevirene, που θα το μεταφράζαμε: Αυτός ο κόσμος είναι τροχός της τύχης, καλότυχος όποιος ξέρει να τον γυρίζει. Τσαρκ είναι ο τροχός· η τηλεοπτική εκπομπή Τροχός της τύχης (Wheel of Fortune) έχει στα τουρκικά τον τίτλο çarki felek.

Στις παροιμίες του Λιβισιού και της Μάκρης (από τη Λυκία της Μικρασίας), της Καλλιόπης Μουσαίου-Μπουγιούκου, διασώζεται η μορφή: Η κόσμους είγιν τσαρκουφιλλέκιν, κι αύχια τ’ όποιους τουγ γυρίσει, με τη μετάφραση: Ο κόσμος είναι τροχός κι εύγε του όποιος τον γυρίσει.

Ανακεφαλαιώνω: φελέκι σημαίνει τύχη, είναι λέξη αραβικής προέλευσης με αστρολογικό και κοσμολογικό περιεχόμενο. Στον τόμο «Φώτα ολόφωτα» με δοκίμια για τον Παπαδιαμάντη, που εξέδωσε το ΕΛΙΑ, υπάρχει ολόκληρη ανάλυση για τη βρισιά «το φελέκι σου», κάτω από αυτό το πρίσμα. Δεν μπορώ να παραθέσω, διότι δεν έχω πρόχειρο τον τόμο, αλλά κάπως υπερβολική τη βρίσκω την όλη ανάλυση, κυρίως διότι αυτοί που χρησιμοποιούμε τη βρισιά ούτε είμαστε μουσουλμάνοι ούτε ξέρουμε την ετυμολογία και τη σημασία της λέξης, οπότε δεν στέκει ότι η βρισιά παίρνει τη μορφή βαριάς κατάρας, όπως υποστηρίζεται εκεί.

Όμως, στα τούρκικα υπάρχει και λουλούδι που λέγεται επίσης carki feleki, και όχι όποιο κι όποιο. Είναι το «λουλούδι του πάθους» να το πω έτσι αδόκιμα –δηλαδή, το λουλούδι που φρούτο του είναι το «φρούτο του πάθους», το passion fruit ή αν προτιμάτε τα ισπανικά το maracuya, το εξωτικό φρούτο που το χρησιμοποιούμε σε κοκτέιλ, σερμπέτια, χυμούς και αλλού. Το λουλούδι αυτό στα αγγλικά λέγεται passion flower και στα γαλλικά grenadille. Στο παλιό γαλλοελληνικό λεξικό του 1845, ο Σκαρλάτος Βυζάντιος αποδίδει το γαλλικό grenadille ως «τσάρκι-φελέκι», δηλαδή με την τουρκική ονομασία. Ωστόσο, υπάρχει και ελληνική.

Οι ελληνικές ονομασίες του «λουλουδιού του πάθους» είναι πασιφλόρα ή ρολογιά ή παθανθές. Να διευκρινίσω ότι τα περισσότερα απ’ όσα γράφω από δω και πέρα, τα άντλησα από μια εξαιρετικά μεστή συζήτηση που έγινε στο φόρουμ Λεξιλογία, όπου συχνάζω, εγώ κι άλλοι μερακλήδες μεταφραστές (και μεταφράστριες, βεβαίως).

Από ένα άλλο φυτό της ίδιας οικογένειας παράγεται και η πασιφλορίνη, το ήπιο ηρεμιστικό που μας έδιναν καμιά φορά οι μανάδες μας για να κοιμηθούμε ήρεμα αν είχαμε υπερένταση στις εξετάσεις.

Εδώ θέλει προσοχή· το «πάθος» που εμφανίζεται στην ονομασία και του λουλουδιού και του φρούτου, δεν είναι ερωτικό πάθος όπως είμαι βέβαιος ότι σκέφτηκε το πονηρό μυαλό σας, αλλά παραπέμπει στα πάθη του Χριστού. Πώς και γιατί; Το παθανθές αυτό, που πίστευαν ότι φυτρώνει στη ρίζα του Σταυρού, έχει τους εξής συμβολισμούς:

Η κορόνα συμβολίζει το αγκάθινο στεφάνι, οι στύλοι τα καρφιά της Σταύρωσης, οι πέντε στήμονες τα σφυριά που χρησιμοποιήθηκαν (ή, κατ' άλλους, τις 5 πληγές του Χριστού) και τα 5 σέπαλα και τα 5 πέταλα τους 10 αποστόλους (εξαιρουμένων του Ιούδα που πρόδωσε τον Χριστό και του Πέτρου που τον αρνήθηκε τρεις φορές την ημέρα της δίκης).

Τα φυτά αυτά είναι του Νέου Κόσμου· στην Ευρώπη τα έφεραν οι Ισπανοί, και καλόγεροι Ισπανοί είναι που έβγαλαν αυτούς τους συμβολισμούς. Στα μάτια του λαού μας, το πανέμορφο αυτό λουλούδι πιο πολύ θυμίζει ρολόι, γι’ αυτό το είπαμε ρολογιά, ενώ οι γείτονες Τούρκοι, που τους θύμισε τον τροχό και το ουράνιο στερέωμα, το είπαν τσαρκι-φελέκ.

Θάλασσα απέραντη η γλώσσα: από το φελέκι της βλαστήμιας περάσαμε στον ξεπεσμένο δερβίση, στον τροχό της τύχης, σε εξωτικά λουλούδια και καρπούς, στα πάθη του Χριστού και σε ρολόγια, για να γυρίσουμε στον τροχό, κάνοντας έναν τεράστιο κύκλο. 

Πηγή  

© 2009 Νίκος Σαραντάκος
sarant@pt.lu